Πέντε μπλε ιστορίες τέχνης

Ηταν ακριβό χρώμα, γι’ αυτό άλλωστε δεν το συναντούμε συχνά στους πίνακες του παρελθόντος. Αν βέβαια αυτός που παρήγγελνε έναν πίνακα είχε παραδάκι, τότε πρόβλημα κανένα. Δείτε, για παράδειγμα, τα έργα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ξεχειλίζουν μπλε.


του Θανάση Βικόπουλου

Ο Μιχαήλ Αγγελος ανάγκασε τον Πάπα να γράψει στο συμβόλαιο της Capella Sixtina ότι η εκκλησία θα πλήρωνε για τις μπλε απαιτήσεις της. Ο λόγος για την πρώτη απόχρωση του μπλε, το κυανούν του ουλτραμαρίνου, που παραγόταν από τον ημιπολύτιμο λίθο «λάπις λάζουλι». Σήμερα παράγεται τεχνητά με τη μορφή μεικτού πυριτικού άλατος του νατρίου και του αργιλίου, που περιέχει ενωμένη και ορισμένη ποσότητα θείου.
Η δεύτερη απόχρωση του μπλε είναι το κυανούν της Πρωσίας ή κυανούν του Μιλορί, προς τιμήν του Γάλλου χημικού που παρασκεύασε για πρώτη φορά πρωσικό μπλε υψηλής ποιότητας. Τελευταία απόχρωση το μπλε κοβαλτίου, που είναι συνθετικής ή φυσικής προέλευσης και έχει ως βάση μια σειρά από άλατα του κοβαλτίου.
Το μπλε -όπως επίσης το κόκκινο και το κίτρινο- είναι πρωτογενές χρώμα, δηλαδή δεν μπορεί να παραχθεί από συνδυασμό άλλων χρωμάτων, όπως για παράδειγμα το πράσινο που προκύπτει από την ανάμειξη μπλε και κίτρινου.
Σύμβολο της θεϊκότητας και της γαλήνης, αλλά και της τραγωδίας και της μοναξιάς, το μπλε λατρεύτηκε από πολλούς καλλιτέχνες. Είχε, όμως, και εχθρούς. «Το μπλε είναι ο θάνατος των χρωμάτων», είχε πει ο Καραβάτζιο, που άντε να το χρησιμοποίησε δύο φορές, όχι παραπάνω. Πέντε έργα θα δούμε. Πέντε έργα στα οποία το μπλε κάτι θέλει να μας πει.

Το μπλε «παντρεύεται» το φως
Χτισμένο τον 5ο αιώνα μ.Χ., το Μαυσωλείο της Galla Placidia στη Ραβένα θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα έργα της παλαιοχριστιανικής τέχνης. Η εξωτερική αρχιτεκτονική λιτότητα δεν προϊδεάζει για τον πλούτο του εσωτερικού, όπου τα ψηφιδωτά κυριαρχούν. Οι μικρές μπλε γυάλινες ψηφίδες, όλες διαφορετικές μεταξύ τους, έχουν τοποθετηθεί με τέτοιες κλίσεις πάνω στον τοίχο, ώστε να προκαλούν παιχνιδίσματα του φωτός, που εισέρχεται από μικρές εισόδους, ενισχύοντας έτσι την ατμόσφαιρα της νύχτας μέσα στην οποία διαδραματίζονται οι σκηνές των ψηφιδωτών. Ομως, το φως που έπεφτε πάνω στις ψηφίδες είχε για την εποχή εκείνη ένα σημαντικότατο συμβολισμό. Το φως, δηλαδή ο Θεός, πέφτει πάνω στην ύλη, δηλαδή την αμαρτία, και την φωτίζει, συνεπώς την νικά.

Το θείο μπλε
Από τους κορυφαίους ζωγράφους των πρώτων χρόνων της Αναγέννησης, ο Fra’ Giovanni da Fiesole, πιο γνωστός ως Beato Angelico, ανήκε με τους Masaccio και Donatello στην πρωτοπορία της τέχνης που άφηνε πίσω της το Μεσαίωνα και περνούσε σε μία νέα εποχή. Υπερβολικά θρησκευόμενος, δημιουργούσε πάντα μέσα από εκκλησιαστικό πρίσμα. Για τον Beato Angelico το μπλε είναι το θεϊκό χρώμα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο πίνακας «La Deposizione di Santa Trinita» (Αποκαθήλωση), που χρονολογείται γύρω στο 1425 και βρίσκεται στο Μουσείο του Αγίου Μάρκου, στη Φλωρεντία. Εδώ το μπλε είναι παντού, όπως και ο Θεός. Από τον ουρανό ως το ρούχο της Παναγίας.

Το μπλε μας πάει μακριά
Μέγας εκπρόσωπος της δεύτερης περιόδου της Αναγέννησης, ο Ραφαέλο χαρακτηρίστηκε, για την τελειότητα και τη γλυκύτητα των έργων του, θεϊκός ζωγράφος. Το έργο του κινήθηκε στη λογική πως στη ζωή όλα γεννιούνται από το όμορφο και το καλό. Στη «Scuola di Atene» (1509 -1510), που κοσμεί το παλάτι του Βατικανού, ο Ραφαέλο θέλει να συνδέσει το πνεύμα και το μεγαλείο του αρχαίου κόσμου με την εκκλησιαστική παράδοση. Ο πίνακας ξεδιπλώνεται από κάτω, όπου στα σκαλοπάτια κάθονται οι μαθηματικοί, προς τα πάνω, όπου στο κέντρο δεσπόζουν οι φιλόσοφοι Πλάτωνας (που φέρει το πρόσωπο του Leonardo Da Vinci) και Αριστοτέλης. Σε αντίθεση με το κόκκινο, το πορτοκαλί ή το κίτρινο, που έχουν την τάση να φέρνουν την εικόνα πιο κοντά, το μπλε δημιουργεί την αίσθηση της απόστασης. Ο Ραφαέλο, λοιπόν, ντύνει εσκεμμένα τους δύο μεγάλους φιλοσόφους με διαφορετικές αποχρώσεις του μπλε έχοντας έναν και μοναδικό σκοπό. Να τους απομακρύνει από τα μάτια του θεατή τοποθετώντας τους ουσιαστικά, ως κορυφαίες προσωπικότητες, στο σημείο φυγής του σχεδίου.

Το κρύο μπλε της τραγωδίας
Στην «Deposizione» (1526-1528) του μανιεριστή Pontormo κυριαρχεί το δράμα, που υπογραμμίζεται από τα απελπισμένα πρόσωπα, την πυραμίδα που σχηματίζουν τα σώματα, αλλά και την έλλειψη ισορροπίας, καθώς μόνο για τρεις φιγούρες είναι εμφανές το σημείο πάνω στο οποίο στηρίζονται. Από τις λίγες Αποκαθηλώσεις στις οποίες ο Σταυρός δεν υπάρχει, ενώ το νεκρό σώμα του Ιησού, σε πρώτο πλάνο, ουσιαστικά προσφέρεται στους ανθρώπους. Κι όμως το δράμα δεν έχει τελειώσει. Το μεταλλικό μπλε στα ρούχα της Παναγίας, στα ρούχα των γυναικών που την απομακρύνουν και στου νεαρού που κρατά τον Ιησού κάνει την εικόνα κρύα, μη πραγματική. Ο Pontormo εκφράζει με το μπλε του έναν εφιάλτη, ενώ οι διαφορετικές αποχρώσεις του αυξομειώνουν τον πόνο. Αν βρεθείτε στη Φλωρεντία, αξίζει να το δείτε στην εκκλησία της Santa Felicita.

Το μπλε της φτώχειας
Το 1901 ο 20χρονος Πικάσο δημιουργεί ένα καθαρά προσωπικό στιλ, το οποίο χαρακτηρίζεται από τη χρήση σχεδόν εξολοκλήρου του μπλε χρώματος, που θα αποτελέσει το σήμα κατατεθέν της πρώτης περιόδου του καλλιτέχνη, γνωστής και ως «μπλε περιόδου». Η απόρριψη της πολυχρωμίας και η επιλογή του συγκεκριμένου χρώματος ανταποκρίνονται σε συγκεκριμένες εκφραστικές ανάγκες. Το μπλε του Πικάσο είναι κρύο, μελαγχολικό, στατικό. Εκφράζει τη θλίψη χωρίς την παρηγοριά και χωρίς την ελπίδα των φτωχών και κατατρεγμένων ηρώων του. Εργο του 1903, «Ο Γέρος Εβραίος» κοσμεί το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Μόσχας και τα λέει όλα.