Happy birthday, Europe

Το αργό χτίσιμο του ευρωπαϊκού μας σπιτιού

Η φετινή 25η Μαρτίου δε θα γιορταστεί μόνο στην Ελλάδα. Οχι, δε γιορτάζει αίφνης όλη η Ευρώπη την επέτειο της ελληνικής επανάστασης του 1821. Γιορτάζει τη συμπλήρωση 50 χρόνων από την υπογραφή των Συνθηκών της Ρώμης, από την ημέρα που δηλώθηκε στο ληξιαρχείο της Ιστορίας η γέννηση της Ενωμένης Ευρώπης.

της Κάκης Μπαλή, finance@ekdotiki.gr

Το πάρτι των γενεθλίων οργανώνεται στο Βερολίνο –καθώς η Γερμανία έχει την προεδρία της ΕΕ αυτό το εξάμηνο– κι επιτρέπει για μια μόνο μέρα να περάσουν σε δεύτερο πλάνο τα προβλήματα, τα αδιέξοδα, τα διλήμματα. Για μια μέρα η ΕΕ έχει την πολυτέλεια να ξεχάσει την κρίση της και να γιορτάσει. Να μπει στη μηχανή του χρόνου και να συνειδητοποιήσει ότι πέρα από την γκρίνια έχει καταφέρει να κάνει ένα πανάρχαιο όνειρο πραγματικότητα για 450 εκατομμύρια ανθρώπους, για 27 χώρες της Γηραιάς Ηπείρου.
Και να θυμηθεί αυτούς που πήραν μια ήπειρο μαθημένη να λύνει τις αντιθέσεις της με πολέμους, με φωτιά και με μαχαίρι κι έφτιαξαν ένα μηχανισμό συνύπαρξης που επιλύει προβλήματα με εκατέρωθεν συμβιβασμούς.

Η ιδέα!
Η Ευρώπη θρηνεί τους νεκρούς της και μετράει τα συντρίμμια της μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Προσπαθεί να κλείσει τις πληγές της· να αντιμετωπίσει τη φτώχεια· να ξεπεράσει το μίσος. Παραδόξως την ιδέα για μια ενωμένη Ευρώπη τη ρίχνει στο τραπέζι το ’46 ένας Αγγλος· ο εκ των νικητών του πολέμου Ουίνστον Τσόρτσιλ: «Πρέπει να στήσουμε κάτι σαν τις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης. Μόνο έτσι θα μπορέσουν εκατοντάδες εκατομμύρια σκληρά εργαζόμενοι άνθρωποι να ξαναβρούν τις μικρές χαρές της ζωής, να ξαναβρούν την ελπίδα». Το όνειρο του Τσόρτσιλ σκοντάφτει στο νέο διχασμό της ηπείρου. Η Ευρώπη χωρίζεται σε ανατολή και δύση, ο σπόρος του Ψυχρού Πολέμου αρχίζει να φυτρώνει. Μια νέα διαχωριστική γραμμή περνά καταμεσής της Ευρώπης, καταμεσής της πρωτεύουσας της ηττημένης Γερμανίας, του Βερολίνου.
Στην Ανατολή η νικήτρια Σοβιετική Ενωση στήνει τη δική της ζώνη επιρροή. Στη Δύση νικητές και ηττημένοι μπαίνουν κάτω από την ομπρέλα των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο ισχυρός σύμμαχος από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού βοηθά με το σχέδιο Μάρσαλ την ανοικοδόμηση. Τα πρώτα χρόνια υπάρχουν ακόμα γραμμές επικοινωνίας μεταξύ Ανατολής και Δύσης, με τον καιρό κόβονται μία μία.
Στη Δύση γίνεται το θαύμα. Οι αιώνιοι εχθροί, η Γαλλία και η Γερμανία, δίνουν δειλά τα χέρια. Αλλά η φτώχεια είναι ακόμα εκεί.
Η Ευρώπη αποτελείται από χήρες, ορφανά και ανέργους. Η Γαλλία διά του υπουργού της των Εξωτερικών Ρομπέρ Σουμάν προτείνει στους Γερμανούς να ξαναφτιάξουν μαζί την ευημερία τους στηριζόμενες στο κάρβουνο και στο ατσάλι. Είναι 9 Μαΐου του 1950.
Η Γερμανία λέει «ναι». Θερμά υποστηρίζουν την ιδέα άλλες τέσσερις χώρες. Η Ιταλία και οι τρεις της Μπενελούξ –Βέλγιο, Ολλανδία, Λουξεμβούργο. Τρεις χώρες που έδωσαν πρώτες το παράδειγμα της στενής συνεργασίας ρίχνοντας τα μεταξύ τους σύνορα, αλλά διατηρώντας πλήρως την αυτονομία τους. Η ιδέα του Σουμάν προχωρά. Στην αίθουσα του ρολογιού, στο Παρίσι, γεννιέται από τους έξι η ΕΚΑΧ, η Ευρωπαϊκή Κοινότητα του Ανθρακα και του Χάλυβα, μια πρωτόλεια μορφή διακρατικής συνεργασίας στον οικονομικό τομέα
Ταυτόχρονα γίνονται προσπάθειες και για συνεργασία στην άμυνα, αλλά οι ευρωπαϊκές χώρες δεν είναι ακόμα έτοιμες γι’ αυτήν. Η πρώτη απόπειρα για τη δημιουργία Ευρωπαϊκής Κοινότητας Αμυνας από τους ίδιους έξι ναυαγεί το 1954. Στη θέση της στήνεται ένας οργανισμός -σφραγίδα, η Δυτικοευρωπαϊκή Ενωση. Την ευρωπαϊκή άμυνα αναλαμβάνουν επί της ουσίας δύο αντίπαλοι μηχανισμοί, δυο εχθρικές μεταξύ τους συμμαχίες. Το ΝΑΤΟ στη Δύση με κυρίαρχο εταίρο τους Αμερικανούς, το Σύμφωνο της Βαρσοβίας στην Ανατολή με κυρίαρχη τη Σοβιετική Ενωση. Στην αιματοκυλισμένη ήπειρο, που ακόμα καθαρίζει τα παλιά ναρκοπέδια, στήνονται καινούργια.

Κι εγένετο η ΕΟΚ
Από δω και πέρα η ιστορία μας ακολουθεί το νήμα της Δύσης. Το Μάρτη του '57 στη Ρώμη οι έξι αποφασίζουν πλάι στην ΕΚΑΧ να φτιάξουν μια κοινή αγορά, να ρίξουν τα εμπορικά εμπόδια, να καταργήσουν το πέρασμα από τα τελωνεία στις μεταξύ τους συναλλαγές. Αποφασίζουν να βάλουν τις βάσεις ώστε να πέσουν τα σύνορα για τους εργαζόμενους, για τις υπηρεσίες, για τα κεφάλαια. Αποφασίζουν ακόμα να ιδρύσουν και την Ευρωπαϊκή Κοινότητα της Ατομικής Ενέργειας, ώστε να ελέγχουν από κοινού την πυρηνική βιομηχανία. Αυτές οι αποφάσεις περνούν στην ιστορία ως συνθήκες της Ρώμης. Λίγο αργότερα η Βρετανία τα βρίσκει με τους Σκανδιναβούς, τους Πορτογάλους, τους Αυστριακούς και τους Ελβετούς και φτιάχνουν τη δική τους ζώνη ελεύθερων συναλλαγών, την ΕΖΕΣ. Κοινός στόχος των ευρωπαϊκών κρατών είναι η ευημερία. Δυο παγκόσμιοι πόλεμοι τους δίδαξαν ότι χωρίς συνεργασία δε γίνεται τίποτα. Οι έξι της ΕΚΑΧ αργά αλλά σταθερά εμβαθύνουν τη συνεργασία τους. Το 1965 ενώνουν όλους τους μηχανισμούς που έχουν φτιάξει και τους δίνουν το όνομα Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Από τον Ιούλιο του ’67 η ΕΟΚ των μονοπωλίων αλλά και η ΕΟΚ των εργαζομένων «παίρνει σάρκα και οστά».
Και είναι τόσο γοητευτική ώστε η μια χώρα μετά την άλλη να της χτυπούν την πόρτα. Πρώτες στήνονται στην ουρά και διεκδικούν την ένταξή τους στην ΕΟΚ η Βρετανία, η Δανία και η Ιρλανδία. Ο Γάλλος πρόεδρος, ο στρατηγός Σαρλ ντε Γκολ, δε θέλει να ακούσει τίποτα περί διεύρυνσης, οι τρεις υποψήφιες ξεροσταλιάζουν. Αλλά τα ψωμιά του στρατηγού είναι μετρημένα, το 1969 παραιτείται, οι πόρτες της ΕΟΚ ξεκλειδώνονται. Οι διαπραγματεύσεις της πρώτης διεύρυνσης τρέχουν με γρήγορους ρυθμούς. Την Πρωτοχρονιά του 1973 η ΕΟΚ μετράει εννιά μέλη. Είναι μια κοινότητα αυστηρά δυτικοευρωπαϊκή. Τα μέλη της οικογένειας, μικρά και μεγάλα, μοιράζονται λίγο πολύ τις ίδιες αξίες. Δημοκρατία και ελεύθερη αγορά. Κι έχουν αποφασίσει να χτίσουν κι άλλα δωμάτια στο ευρωπαϊκό σπίτι, ακόμα κι αν στην αρχή τους κοστίσει ακριβά. Απλώνουν το χέρι στον ευρωπαϊκό Νότο. Πρώτα σε μας, στην Ελλάδα, που βγαίνει από τη δικτατορία το '74 κι ένα χρόνο αργότερα ζητά να ενταχθεί στην ΕΟΚ. Την ιδέα την είχε από το '58 ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, αλλά έπρεπε να περιμένει μέχρι το 1979 για να βάλει την υπογραφή του στο βιβλίο της Κοινότητας στο Ζάππειο. Το καλοκαίρι του '79, η ΕΟΚ κάνει το πρώτο μεγάλο βήμα στο δρόμο της δημοκρατικής συμμετοχής των πολιτών της. Οι πρώτες ευρωεκλογές, ταυτόχρονα σε εννιά χώρες, το πρώτο εκλεγμένο υπερεθνικό κοινοβούλιο, που εγκαθίσταται στο Στρασβούργο. Πρώτη πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου είναι η μαντάμ Σιμόν Βέιγ. Και μένουν 25 έδρανα κενά για να φιλοξενήσουν τους Ελληνες ευρωβουλευτές, μόλις οι διαδικασίες ένταξης ολοκληρωθούν.
Από την Πρωτοχρονιά του 1981 η ευρωπαϊκή οικογένεια είναι πια 10μελής και έτοιμη να υποδεχθεί δυο ακόμα φτωχές χώρες του Νότου, την Ισπανία και την Πορτογαλία, που απαλλάχθηκαν από τις δικτατορίες τους και της χτυπούν την πόρτα. Ο πλούσιος Βορράς έχει επιλέξει να πληρώνει, σίγουρος ότι μακροπρόθεσμα θα επωφεληθεί κι αυτός από την αυξανόμενη ευημερία του Νότου.
Οι πληρωμές έχουν όνομα. Είναι τα περιβόητα ΜΟΠ, τα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα, που εγκρίνονται το 1985. Τα μισά από τα σχετικά κονδύλια ρέουν στην Ελλάδα. Από την αρχή της ίδρυσής της η ΕΟΚ είχε τη λογική της ενίσχυσης των φτωχότερων περιοχών της που διατηρεί μέχρι σήμερα. Η σειρά της Ιβηρικής Χερσονήσου να μπει στο ευρωπαϊκό σπίτι έρχεται ένα χρόνο αργότερα. Μπαίνει σε ένα σπίτι όπου οι ένοικοί του θέλουν να το ανακαινίσουν. Ανατρέχοντας και πάλι στο όνειρο του Τσόρτσιλ, στο όραμα του Σουμάν.

Η «Ενωση» της Κοινότητας
Δε μας χωρούν πια τα στενά περιθώρια της Κοινότητας. Οι «12» επιδιώκουν μια πραγματικά κοινή αγορά. Ενα χώρο δίχως σύνορα για τους ανθρώπους, τα προϊόντα, τα χρήματα και τις υπηρεσίες. Την υπόσχεση να το κάνουν τη δίνουν με την υπογραφή της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης. Και την τηρούν, παρά τις καθυστερήσεις και τα πισωγυρίσματα.
Για την αποφυγή παρεξηγήσεων να πούμε ότι κάθε βήμα που κάνει η Κοινότητα περνάει πρώτα από σαράντα κύματα. Τα κράτη-μέλη έχουν συχνά αντικρουόμενα συμφέροντα. Ενίοτε αδυνατούν να τα συμβιβάσουν. Οταν κοντράρονται σε ζητήματα ζωτικής σημασίας, δεν περπατάει τίποτα χωρίς ομοφωνία. Βέτο είναι η μαγική λέξη. Στα υπόλοιπα ζητήματα οι αποφάσεις παίρνονται με πλειοψηφία, με ανταλλάγματα.
Στα τέλη της δεκαετίας του '80 ο σοσιαλιστής Γάλλος Μιτεράν, ο δεξιός Γερμανός Κολ και κυρίως ο οραματιστής πρόεδρος της Κομισιόν, Ντελόρ, θέλουν να προχωρήσουν κι ένα βήμα παραπέρα. Θέλουν να κάνουν την Κοινότητα Ενωση· πολιτική, οικονομική, νομισματική. Κάτι που να μοιάζει πολύ με Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης. Το όραμά τους δεν το μοιράζονται όλοι. Στους Βρετανούς η κοινή αγορά φτάνει και περισσεύει. Αλλά και οι Γερμανοί δε θέλουν να θυσιάσουν το μάρκο. Οι διαδικασίες της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης προχωρούν και πάλι με βήμα σημειωτόν. Μέχρι που έρχονται οι λαοί να αλλάξουν τα χρονοδιαγράμματα των πολιτικών. Οι Γερμανοί γκρεμίζουν το τείχος του Βερολίνου. Και μαζί του τον υπαρκτό σοσιαλισμό. Και κλείνουν το θλιβερό κεφάλαιο του Ψυχρού Πολέμου. Η Ευρώπη αλλάζει μέσα σε λίγους μήνες. Μαζί της αλλάζουν κι οι ρυθμοί της Κοινότητας. Επιταχύνονται.

Στο Μάαστριχ γεννιέται η ΕΕ
Οι «12» αποφασίζουν να προχωρήσουν στο κοινό νόμισμα. Να χαράξουν μια κοινή εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφάλειας.
Να συνεργαστούν στους τομείς της δικαιοσύνης και της εσωτερικής πολιτικής. Αλλά λογαριάζουν χωρίς τον ξενοδόχο. Χωρίς τους λαούς τους που καλούνται να επικυρώσουν τη συνθήκη του Μάαστριχ. Με τα χρόνια οι πολίτες νιώθουν ανίκανοι να παρακολουθήσουν τα κοινοτικά κινέζικα των Βρυξελλών. Νιώθουν ότι οι αποφάσεις παίρνονται ερήμην τους. Οι Δανοί λένε «όχι» στο Μάαστριχ. Η Ενωση συνειδητοποιεί ότι πρέπει να ενημερώσει καλύτερα τους πολίτες της, ότι πρέπει να ενισχύσει τα εκλεγμένα όργανά της, δηλαδή την Ευρωβουλή. Κάτι κάνει.
Τελικά, οι Δανοί ξαναψηφίζουν και λένε «ναι». Αλλη μια κόντρα εντός της Ευρώπης έχει αίσιο τέλος.
Το 1994 στην Κέρκυρα σημαίνει η ώρα της επόμενης διεύρυνσης. Αυτήν τη φορά το ευρωπαϊκό σπίτι χτίζει δωμάτια για την Αυστρία και τους Σκανδιναβούς. Τελικά, οι πολίτες της Νορβηγίας αποφασίζουν να μείνουν απέξω, στην ΕΕ εντάσσονται μόνο η Σουηδία και η Φινλανδία. Στο κουδούνι της ΕΕ γράφονται 15 ονόματα. Κι επανέρχεται αγωνιώδες το παλιό δίλημμα: Τι θέλουμε, διεύρυνση ή εμβάθυνση; Να χτίσουμε κι άλλα δωμάτια ή να φροντίσουμε πρώτα για τη στενότερη σύνδεση μεταξύ των 15 ενοίκων; Η απάντηση είναι και πάλι ένας συμβιβασμός, η πιο χαρακτηριστική λέξη στην πορεία της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Από τη μια προχωρεί η ΟΝΕ, γεννιέται το κοινό νόμισμα, στήνεται η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Πέφτουν τα εσωτερικά σύνορα με τη συνθήκη του Σένγκεν, αλλά στη θέση τους υψώνονται ψηλότερα εξωτερικά σύνορα. Οι «15» αποφασίζουν να τα βάλουν και με τους εσωτερικούς εχθρούς, με πρώτο και πιο επικίνδυνο την ανεργία.
Βάζουν στόχους για τη μείωσή της, για την ώρα χωρίς επιτυχία. Στη Λισσαβώνα ο πήχης μπαίνει ακόμα πιο ψηλά. Οι «15» ορκίζονται να κάνουν την ΕΕ την πιο ανταγωνιστική οικονομία του κόσμου μέχρι το 2010. Από την άλλη οι «15» χρωστάνε στην ιστορία. Και προς τιμήν τους, δεν αποδεικνύονται κακοπληρωτές. Προχωρούν στη μεγάλη ανατολική διεύρυνση. Ανοίγουν την πόρτα σε δέκα νέους ενοίκους, κλείνοντας οριστικά το κεφάλαιο της διαίρεσης της Ευρώπης. Και υποδέχονται στην οικογένεια και την πολύπαθη Κύπρο.

Στη σκιά της Ακρόπολης
Στις 16 Απριλίου του 2003, στην Αθήνα, μπαίνουν τελετουργικά είκοσι πέντε υπογραφές κάτω από τη Συμφωνία Προσχώρησης. Τα 10 νέα μέλη παίρνουν τα «κλειδιά» του κοινού μας σπιτιού την Πρωτομαγιά του 2004.
Το επόμενο βήμα βγάζει εδαφικά την Ελλάδα από την απομόνωση. Την Πρωτοχρονιά του 2007 αποκτούν τα δικά τους δωμάτια –προσωρινά στη σοφίτα– η Βουλγαρία και η Ρουμανία. Οι 6 της Ρώμης γίνονται 27. Και περιμένουν κι άλλοι στην ουρά: Σερβία, Κροατία, Αλβανία, Βοσνία, Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας, Τουρκία.
Μόνο που οι παλιοί ένοικοι δεν είναι πια τόσο φιλόξενοι. Εχουν κουραστεί από τους ιλιγγιώδεις ρυθμούς της διεύρυνσης κι έχουν απογοητευτεί από την ακινησία της εμβάθυνσης. Επιπλέον, η συντριπτική πλειοψηφία των σημερινών Ευρωπαίων έχει ξεχάσει τον πόλεμο, δεν αντιλαμβάνεται γιατί θα έπρεπε να κάνει θυσίες στο βωμό της ειρήνης. Δεν αγωνιά για μελλοντικούς βομβαρδισμούς, αλλά για το ενδεχόμενο της ανεργίας, της κατάρρευσης των συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης.
Μπορεί το όνειρο του Σουμάν, το όνειρο της Ενωμένης Ευρώπης να μην είναι πια όνειρο θερινής νυκτός. Αλλά για να υλοποιηθεί θέλει ακόμα δουλειά πολλή· θέλει κοινή οικονομική και κοινωνική πολιτική· θέλει κοινή εξωτερική πολιτική και κοινή άμυνα.
Θέλει νέο σχεδιασμό στην κοινή αγροτική πολιτική. Ισως να θέλει κι ένα νέο ευρωπαϊκό Σύνταγμα, καλύτερο από αυτό που απέρριψαν οι Γάλλοι και οι Ολλανδοί στα δημοψηφίσματά τους.
Η Ευρώπη των 450 εκατομμυρίων πολιτών δεν είναι ένας όμορφος κόσμος, ηθικός, αγγελικά πλασμένος. Είναι ωστόσο ό,τι καλύτερο ήταν ικανοί μέχρι σήμερα οι Ευρωπαίοι να φτιάξουν. Και έχει τεράστια περιθώρια βελτίωσης. Αρκεί να το θέλουν, αρκεί να το παλέψουν και κυρίως αρκεί να είναι πρόθυμοι να μοιραστούν τη σχετική ευημερία και ασφάλειά τους με τον υπόλοιπο κόσμο.
Το επόμενο στοίχημα της Ενωμένης Ευρώπης είναι να γίνει ένας θετικός πόλος στον πλανήτη Γη. Κανείς δεν πιστεύει ότι θα είναι εύκολο. Κανείς δεν πιστεύει ότι θα γίνει γρήγορα. Αλλά όλοι ξέρουν πως την αποτυχία η Ευρώπη την έχει ήδη ζήσει, την έχει πληρώσει με εκατομμύρια νεκρούς και την έχει απορρίψει…